Vijandbeeld

Om oorlog te kunnen voeren heb je een vijand nodig. Galbraith ziet zelfs dat een vredesmaatschappij catastrofale gevolgen heeft omdat oorlogen de grondslag vormen voor de harmonieuze ontwikkeling van de menselijke samenlevingen. De georganiseerde verspilling van de oorlog werkt als een veiligheidsklep die een soepele ontwikkeling van de samenleving reguleert. Oorlog lost het voorraadprobleem op en werkt als een vliegwiel. Oorlog stelt een gemeenschap in staat zichzelf als 'natie' te beschouwen; zonder de tegenhanger van de oorlog zou een overheid niet eens bij machte zijn de werkingssfeer van de eigen legitimiteit af te perken; alleen de oorlog kan het evenwicht tussen de verschillende maatschappelijke klassen waarborgen en biedt de mogelijkheid de onmaatschappelijke figuren in de greep te krijgen en te benutten. Vrede produceert instabiliteit en jeugdcriminaliteit; oorlog kanaliseert alle turbulente maatschappelijke krachten op de beste wijze, door ze een 'status' toe te kennen. Het leger is de laatste hoop voor de onterfden en de onaangepasten;

alleen het systeem van de oorlog, met zijn macht over leven en dood, kan de samenleving ertoe verplichten de bloedtol op te brengen, ook voor andere verschijnselen die er los van staan, zoals de opkomst van het autogebruik. In ecologisch opzicht functioneert de oorlog als veiligheidsklep voor overtollige levens, vernietigt de oorlog overcomplete systemen. Tot aan de negentiende eeuw sneuvelden vooral de nuttigste leden van de samenleving (de krijgers), terwijl de futlozen een goed heenkomen konden zoeken. De huidige systemen van oorlogvoering hebben het mogelijk gemaakt ook deze tekortkoming te ondervangen: het bombarderen van bevolkingscentra. Een bombardement is een effectievere beperking van de bevolkingsgroei dan rituele kindermoord, stichtelijke kuisheid, gedwongen verminking of excessief gebruik van de doodstraf... Tot slot maakt de oorlog de ontwikkeling van een waarlijk 'humanistische' kunst mogelijk, waarin de conflictsituaties overheersen. Aldus sprak Galbraith.

Als dat klopt, dan moet het creëren van vijanden een volcontinubedrijf zijn met een hoge productiviteit. Een werkelijk prachtig voorbeeld hiervan valt te lezen in 1984 van George Orwell als tijdens de verplichte Twee Minuten Haat ene Emmanuel Goldstein wordt opgevoerd als Vijand van het Volk en tijdens de verplichte haatminuten zich uitspreekt voor vrede, vrijheid van meningsuiting en zich veroorlooft het partijprogramma te bekritiseren en te ridiculiseren. Binnen dertig seconden staat de zaal compleet op z'n kop en vreet in razernij tegen het scherm waarop Goldstein zijn tirade afsteekt het nieuwspraakboek op dat iedereen verplicht bij zich dient te dragen. Goldstein is de perfecte vijand, de prediker van de Linkse Kerk. De pacifist die oproept tot liefde en verdraagzaamheid, waarden die lijnrecht tegenover het regiem staan en waar het volk vierkant tegen te hoop loopt omdat ze zo geprogrammeerd zijn.

Het is niet noodzakelijk zover te gaan als de waanzin van 1984 om te onderkennen dat wij mensen wezens zijn die vijanden nodig hebben. We zien waartoe de angst voor nieuwe migrantenstromingen kan leiden. De eigenschappen van enkele mensen die de onderkant van onze samenleving bevolken worden toegekend aan een heel volk. De brullende dialectiek van enkele fanatieke religieuze voorgangers gekoppeld aan een hele religie. Vijandbeelden worden gekoppeld aan het doodrijden van een kind door een dronken Bulgaar, de ideale zondebok voor een maatschappij die verwikkeld is in een veranderingsproces, die dacht haar zaakjes prima op orde te hebben maar geïnfiltreerd lijkt te worden door normen -en waardenloze types met opgeschoren hoofden, taalgebruik dat geen enkele aansluiting tot ABN heeft en bendes vormen in de binnensteden en zelfs op het platteland. Het zijn en blijven enkelingen maar hebben de beeldvorming van het vreemde in bezit.

Liever vinden we de ander onverdraaglijk, willen we onszelf niet herkennen in de ander die minderwaardig is in cultuur en intelligentie. Liever creëren we hier op aarde onze eigen hel door de ander te reduceren tot niet meer dan een vijand. Om het vijandbeeld compleet te maken hebben we een instrument tot onze beschikking: het absolutisme. Dat maakt het mogelijk om iets waar we ons in feite geen voorstelling van kunnen maken niet alleen te benoemen maar er zelfs visueel uit te beelden. Dat we daarmee niet verder komen dan het klassieke beeld van een zwarte koe in de nacht (of een wit konijn in de sneeuw) hoeft geen beletsel te zijn om een vijandbeeld te creëren. Met een absolutistisch wereldbeeld is de vijand geen denkbeeld meer maar een vaststaand gegeven. Het gelijk van de onderbuik met argumenten als in Opsporing Verzocht - een programma in samenwerking met justitie, politie en de Avro - is elke verdachte getint of tenminste een overzeese rijksgenoot, dus wordt de criminaliteit overheerst door getinte mannen met bontkraagjes en opgeschoren koppen, geeft de absolutistische kenmerkelijke overtuiging al aan. Alle Marokkanen met Nederlandse identiteit zijn crimineel of onderweg crimineel te worden. De politieke stroming die het absolutistische wereldbeeld mogelijk maakt, de overlast bedekt onder een mantel van liefde en de rechters levert die zelfs voor moord taakstrafjes uitdelen, krijgt het nog zwaarder te verduren. De Linkse Kerk van prediker Goldstein is geen romanzetting maar bittere werkelijkheid geworden... Ziedaar en op internet hoe het hellevuur brandende wordt gehouden. De vijand een gezicht krijgt en kan worden bestreden te vuur en te zwaard. Persoonlijk vind ik het van de malle dat mensen die werkelijk niets te vrezen hebben zichzelf zo ontzettend bang laten maken door lieden die duidelijk baat hebben bij vrees en beven, zich daardoor macht weten toe te eigenen en de tijd van hun leven genieten, namelijk: macht, aanzien en privileges die hen worden gegeven zonder dat er enig recht op rust. Helaas zitten er onder het vrezende volk geen figuren die boeken lezen als 1984, sterker nog links leesvoer het liefst verbranden om het idealistisch absolutisme en daarmee hun niet aflatende angst in stand te houden. Zij zijn het die denken alles te verliezen hebben maar zijn de haves nots van de samenleving, beladen met schulden en niet in het minst belust naar  meer schuld om de schijnzekerheid van hun bestaan nog meer glans te geven.

Voeg daaraan een ongeëvenaarde recessie toe en het totaalbeeld van een bedreigde maatschappij is compleet. Dan komt Galbraith weer om de hoek kijken die stelt dat elke crisis een omslagpunt nodig heeft en dat is... Oorlog!